ถาม : คนเราสามารถหลอกตัวเองได้ไหม ?
ตอบ : หลอกได้ และคนเราส่วนใหญ่หลอกตนเองอยู่เรื่อยๆ ตามหลักจิตวิทยาและพุทธศาสนา ที่เราบอกกันว่า “คนเราหลอกใครก็หลอกได้ แต่หลอกตัวเองไม่ได้” เป็นทั้งความจริงและไม่จริง ตราบใดที่เรามีความอยาก(ตัณหา)และความยึด(มานะและอุปาทาน) เราก็ยังคงหลอกตนเองอยู่มากบ้างน้อยบ้าง หลอกตนเองคือ การไม่ยอมรับความจริงเกี่ยวกับตนเองและชีวิตอย่างที่เป็นจริง เพราะมีความอยากให้เป็น ความอยากไม่ให้เป็น และการสำคัญมั่นหมายเอาเองว่าสิ่งต่างๆ เป็นอย่างไร
ตามหลักจิตวิทยาแล้ว การหลอกตนเองถือเป็นหนึ่งในกลไกการปกป้องตนเอง ทั้งการโทษคนอื่นโดยไม่มองตนเอง ทั้งการหลบเลี่ยงปัญหาหรือข้อบกพร่องของตน หรือการกลบเกลื่อนความจริงไว้ด้วยการคิดต่างๆ เกิดจากความกลัวที่จะเผชิญหน้ากับปัญหาหรือสถานการณ์ต่างๆ อย่างที่มันเป็น เพราะลืมความกล้าหาญและความเข้มแข็งที่แท้จริงในตนเองไป
การหลอกตนเองนั้นยังเป็นการยึดถือเอาด้านใดด้านหนึ่งของตนเอง เช่น ติดดี หรือ จมปลักกับข้อเสียของตนเอง แต่ไม่มองตนเองให้รอบด้านว่า เราเองก็เป็นคนอีกแบบหนึ่งด้วย เราไม่ได้มีสิ่งแย่ๆ แบบนี้อย่างเดียว แล้วเราเองก็มีจุดบอดหรือสิ่งที่ต้องแก้ไขแต่ไม่เห็นด้วยเช่นกัน กรณีแบบนี้ถ้ามีคนมาว่าเราหรือเจอเหตุการณ์ซึ่งตรงข้ามกับสิ่งที่เรายึดมั่น เราก็จะเป็นทุกข์ และพยายามกลบเกลื่อนความจริงด้วยการหลอกตนเองแบบต่างๆ ดังที่ยกตัวอย่างมา
ถาม : แล้วที่บอกว่า คนเราหลอกตัวเองไม่ได้ก็เป็นความจริงด้วย ?
ตอบ : เราอาจกลบเกลื่อนมันได้ แต่ในที่สุดความทุกข์ก็จะเกิดขึ้นอยู่ดี เหมือนหมักหมมปัญหาไว้ เราอาจหลอกตัวเองในเรื่องหนึ่งได้ แต่ในที่สุดเรื่องต่อไปก็จะมาสะท้อนตัวเราให้เห็นตามจริง ในทางพุทธศาสนาแล้ว เราต่างมีปัญญาและตัวรู้ที่เห็นตนเองและชีวิตตามที่เป็นจริงอยู่แล้ว แต่มันถูกบดบังด้วยกิเลศและอวิชชา จึงหลอกตัวเองผิดๆ ยึดมั่นผิดๆ เช่นเรารู้อยู่แล้ว ทุกอย่างย่อมเปลี่ยนแปลง และทุกสิ่งไม่ขึ้นอยู่กับความอยากของตัวเรา แต่เมื่อสิ่งหนึ่งที่เรารักและหวงแหนกำลังจะจากไปตามปัจจัย เราก็เศร้าเสียใจและพยายามยื้อยุด หรือกระทั่งบอกตนเองว่ามันจะไม่เกิดขึ้นจริง นี่ก็คือการหลอกตัวเองแบบหนึ่ง ไม่ว่าจะในเรื่องการพลัดพราก ความรัก หรืออื่นๆ เมื่อใจเราละเลยความจริง มันย่อมเป็นทุกข์ แล้ววันหนึ่งที่คลายทุกข์ได้ เราจะเห็นจริงตามที่เป็นจริงมากขึ้น
ท้ายที่สุด การหลอกตัวเองที่เรารู้ตัวและไม่รู้ตัว มันก็เป็นเหมือนกำแพงเขาวงกตที่เราสร้างขึ้นเพื่อปกป้องจิตใจจากความกลัว การถูกขังไม่ทำให้เราเป็นสุขอยู่แล้ว การหลอกตนเองอาจช่วยหลีกเลี่ยงปัญหา แต่เราไม่มีทางเป็นสุขกับตนเองได้เลย เฉกเช่นที่เราเองก็ไม่เป็นสุขเมื่ออยู่ใกล้คนชอบโกหก จนเมื่อเรามีสติรู้ตัวและพิจารณาตนเองและสิ่งต่างๆ อย่างรอบด้านและตามจริงแล้ว มันก็ไม่มีอะไรให้กลัว เราก็จะรู้ว่าเคยหลงผิดอย่างไร เมื่อความอยากและความยึดจางคลายลง เราก็จะเห็นตนเองตามที่เป็นจริงมากขึ้น
ครูโอเล่
สถาบันธรรมวรรณศิลป์
คอลัมน์ #ไกด์โลกจิต
อ่านบทความอื่น ๆ ในคอลัมน์นี้ได้ที่ :