๑ เผชิญหน้าและเอาชนะ นิวรณ์
สำหรับ “เขียนภาวนา” ขอให้สังเกต “นิวรณ์” หรือเครื่องขวางกั้นปัญญาและศักยภาพของจิต ว่ามีในก่อน ระหว่าง และหลังบันทึกมากน้อยอย่างไร โดย นิวรณ์ แบ่งออกเป็นดังนี้
- ความอยากและความเพลิดเพลินพอใจ รวมทั้งความคาดหวัง อยากเขียนดังความคิด อยากนั้น อยากนี่
- ความไม่พอใจ ความหงุดหงิด รำคาญ ความไม่ชอบ และการตำหนิหรือโทษสิ่งต่างๆ
- ความลังเลสงสัย และความกังวลใจ
- ความง่วง ความเบื่อ ความหมดแรง ความหมดพลังใจ และความห่อเหี่ยว
- ความฟุ้งซ่าน คิดนอกเรื่อง ใจออกนอกขั้นตอนหรือนอกประเด็น หรือหลุดจากการโฟกัส ขาดสมาธิ
เมื่อใดเกิดนิวรณ์ขึ้น เมื่อนั้นปัญญาและศัยกาพของจิตก็ถูกลดทอนไป การฝึกแล้วรับรู้การมีอยู่และละออกไป มิว่ามากน้อยเท่าใด ถือว่าเป็นเป้าหมายสำคัญหนึ่งของการเขียนภาวนาแล้ว
๒ สังเกตธรรมะฝ่ายกุศลที่ได้บ่มเพาะหรือน้อมนำมาใช้ในการเขียนภาวนา
๓ สังเกตอกุศลหรือข้อเสียที่ได้เกิดขึ้นหรือสังเกตในตนขณะเขียนภาวนา
๔ สังเกต กาย เวทนา จิต และธรรม
ตัวอย่างการสังเกตกาย เวทนา จิต และ ธรรม (ฐานสี่ของสติ) ขณะเขียนภาวนา
โดยเริ่มจากการสังเกตกาย เวทนา จิต และ ธรรมไปตามลำดับก่อน ให้ชัดเจนทีละส่วนตามลำดับ
การสังเกตเหล่านี้ ให้ทบทวนหลังเขียนภาวนาเสร็จแล้ว ระหว่างการเขียนภาวนานั้นจิตจะรับรู้ด้วยตนเองเมื่อองค์สมาธิถึงพร้อม โดยไม่ต้องจดจ่อหรือพยายามคิด/เขียน ขณะเขียนภาวนา
กาย :
- ลมหายใจเข้า หยุดเขียน กายเป็นอย่างไร
- ลมหายใจออก เริ่มเขียน กายเป็นอย่างไร
- มือ แขน รู้สึกอย่างไรขณะเขียน
- องค์รวมของกายขณะหายใจเข้ารู้สึกอย่างไร
- องค์รวมของกายขณะเขียนรู้สึกอย่างไร
- ลมหายใจและการเขียนประสานกันอย่างไร
เวทนา :
- ระหว่างจังหวะหยุด ลมหายใจเข้า ใจรู้สึกอย่างไร
- ระหว่างจังหวะเขียน ลมหายใจออก ใจรู้สึกอย่างไร
- ขณะเขียนภาวนา ใจมีอารมณ์ใดเกิดขึ้น
- ช่วงที่ติดขัด ใจมีความรู้สึกอย่างไร
- ช่วงที่เขียนต่อได้อีก ใจมีความรู้สึกอย่างไร
จิต :
- ระหว่างจังหวะหยุด ลมหายใจเข้า ใจปรุงแต่งคิดไปอย่างไร
- ระหว่างจังหวะเขียน ลมหายใจออก ใจจดจ่อกับอะไร
- ความอยากเกิดขึ้นตอนไหน อยากอย่างไร
- ความยึดติดเกิดขึ้นตอนไหน ยึดติดอะไร
- ขณะเขียนภาวนา ช่วงใดใจปลอดโปร่ง ช่วงใดนิวรณ์ครอบคลุม
ธรรม :
- ขณะเขียนภาวนา ความอยากเกิดขึ้นอย่างไร ดับลงไปอย่างไร
- ขณะเขียนภาวนา ความยึดติดเกิดขึ้นอย่างไร ดับลงไปอย่างไร
- ขณะเขียนภาวนา เกิดความตระหนักรู้ในเรื่องใด เกิดขึ้นอย่างไร
- ขณะเขียนภาวนา จิตรู้ถึงธรรมและบทเรียนอย่างไร
- ขณะเขียนภาวนา จิตเห็นความว่างและความไม่ใช่ตัวตนอย่างไร